هر ساله با در آستانه ماه مبارک رمضان و شوال،
مسئله رويت هلال ماه از اهميت ويژه اي نزد عموم برخوردار و سوالهایي كه در
ذهن هر علاقمندي مطرح مي شود. در اين مقاله سعي داريم رويت هلال ماه را از
نظر علمي شرح دهيم. پیش بینی های علمی نشان می دهد که هلال ماه شوال در شامگاه پنج شنبه 24 خرداد، رویت پذیر است و جمعه 25 خرداد، عید سعید فطر می باشد
مقدمه
از
نظر نجومی هر ماه قمری با حالتی شروع می شود که ماه نو )مقارنه ماه و
خورشيد) نامیده می شود. در اين حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار
دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم.
یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می گیردو
به صورت هلال شامگاهي ديده مي شود. به فاصله زماني بين دو ماه نو متوالي
دوره تناوب هلالي گفته مي شود كه به طور ميانگين 53/29 روز است و طول متوسط
يك ماه قمري مي باشد. از آنجا كه طول ماه در تقويم نمي تواند عدد غير صحيح
باشد بنابراين هر ماه در تقويم قمري 29 يا 30 روز است. مطابق حكم شرعي اگر
هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رويت شود، آن ماه به پايان رسيده است و
فردا، روز اول ماه بعد است ولي اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رويت نشد
ماه 30 روزه مي باشد. آنچه در اينجا اهميت دارد، پيش بيني وضعيت رويت پذيري
هلال ماه در روز 29 ام و رويت آن است.
مشخصه های نجومی موثر در رويت هلال ماه
وقتی
شخصی از شما می‌پرسد که چند سال دارید؟ شما در پاسخ به این سوال، تعداد
سالهای گذشته از لحظه‌ی تولّدتان را محاسبه می‌کنید. در مورد هلال نیز چنین
اصطلاحی رایج است، یعنی می‌توان برای هلال ماه نیز سنّی قائل شد.بهترین
ملاک برای مبداء محاسبه‌ی سنّ هلال، لحظه‌ی مقارنه‌ی ماه و خورشید(ماه نو)
است. این مبداء بسیار شبیه به لحظه‌ی تولد انسان يا لحظه‌ي تحويل سال است.
سنّ هلال در هر لحظه برابر با مدت زمان گذشته از لحظه‌ی مقارنه‌ی ماه و
خورشید است.
وقتی به ماه در شبهاي مختلف نگاه می کنید متوجه می شوید كه
در آسمان جابجا شده و سطح روشن آن نیز تغییر مي كند. اصطلاحاً گفته مي شود
كه «جدايي زاويه اي» ماه و خورشيد تغيير كرده است. اگر دو خط فرضی از دو
جسم مورد نظر به چشم راصد وصل کنیم، آنگاه به زاویه ای که این دو خط با هم
می سازند، جدایی زاویه ای گفته می شود.
در نگاه اول به نظر مي آيد كه هر
چه مدت زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بيشتر باشد، رويت آن آسان تر
است. با افزايش سن هلال، ماه فرصت بيشتري دارد تا از خورشيد فاصله بگيرد و
جدايي زاويه اي آن افزايش يابد و در نتيجه سطح درخشان(فاز) آن نيز بيشتر مي
شود. اما اين تمام ماجرا نيست و عوامل مختلفي در رويت هلال ماه موثر
خواهند بود كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
ارتفاع هلال: یکی دیگر از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است.
ارتفاع، زاویه‌ی بین افق و جسم مورد نظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از
مشخصه‌های تأثیر‌گذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد،
نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند و درخشندگی آن
کاهش می‌یابد و رويت آن مشكل تر مي شود.
مدت مكث : هلال هاي شامگاهي پس
از غروب خورشيد، غروب مي كنند. فاصله زماني بين غروب خورشيد و غروب ماه را
مدت مكث مي گويند. هر چه مدت مكث بيشتر باشد ماه مدت بيشتري در آسمان است و
آسمان تاريك تر مي شود و امكان رويت فراهم مي شود.
ضخامت بخش میانی:
یکی دیگر از واژه‌های مورد استفاده در زمینه‌ی هلال ماه، «ضخامت بخش میانی»
هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت
را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود.
منظور
از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که بر حسب دقیقه
قوسي بیان می‌شود. هر60 دقیقه‌ی قوس برابر 1 درجه است. طبیعی است که هر چه
جدايي زاويه اي هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.
ركوردهاي رويت هلال ماه
در
بسیاری از رشته‌های علمی و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل
ایجاد هیجان و همچنین پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در
مبحث رؤيت هلال ماه نیز رکوردهایی وجود دارد.
رکوردهای هلال ماه به
بحرانی ترین میزان مشخصه‌هاي تأثيرگذار هلال در لحظه‌ی رؤیت گفته می‌شود.
يكي از روش‌هاي اوّليه بررسي رؤيت پذيري هلال ماه، مقايسه‌ی مشخصه‌هاي
نجومي هلال با مقادير حدّي يا همان ركوردها است. اگر بیشتر مشخصه‌هاي نجومي
مؤثر در رؤيت هلال وضعيت بهتري از ركوردها داشته باشند، مي‌توان ادعا كرد
كه در صورت تحقّق شرايط مناسب يك رصدگر با تجربه قادر به رؤيت آن خواهد
بود.
بهترين
ركورد سن هلال با چشم غيرمسلح كه به تاييد رسيده متعلق به استفان جمز
اومرا است كه موفق شد در تاريخ 24 مي 1990 هلال جواني با سن 15 ساعت و 32
دقيقه را از رصدخانه مونت ويلسون-آمريكا رويت نمايد. در 21 ژانويه 1996
«جيمز استم» از آريزونا توانست با تلسكوپ 8 اينچ خود هلالي با سن 12 ساعت و
7 دقيقه را رويت كند و ركورد جديدي را به جا گذارد.
در
شامگاه 28 اَمرداد 1380 ، حجت الاسلام دکتر عليرضا موحدنژاد(عضو هيات علمي
دانشگاه صنعتي شريف) موفق شد هلال ماه جمادي الثاني 1422 را با دوربين
دوچشمي 150×40 رويت كند. در اين زمان سن هلال 12 ساعت و 15 دقيقه و جدايي
زاويه اي آن از خورشيد 6/7 درجه بود. سن اين هلال بيش از ركورد جهاني بود
ولي جدايي زاويه اي آن اندكي كمتر از هلالي بود كه «جيمز استم» مشاهده كرده
بود. به اين ترتيب ركورد جهاني رويت هلال ماه از آن كشورمان شد. در سال
بعد مهندس محسن قاضي ميرسعيد هلال بسيار جوان رجب 1423 را با سن 11 ساعت و
40 دقيقه رويت و ركوردي را به نام خود ثبت كرد. در 9 اسفند 1384، آقاي محسن
شريفي موفق شد با تلسكوپ 14 هلال صفر 1427 را با جدايي زاويه‌اي 3/7 درجه
رويت كند و ركورد جديدي در اين زمينه به جا بگذارد. در تاریخ 12 آذر 1392،
آقایان محسن شریفی و رضا اسفندی موفق شدند با استفاده از تلسکوپ هلال ماه
صفر 1435 را با جدایی حدود 7 درجه رویت کنند.
معيارهاي رويت پذيري هلال ماه
همواره
منجمان و تقويم نويسان براي پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه از يك يا
چند مشخصه نجومي استفاده کرده اند. منجمان مسلمان به اين نتيجه رسيدند که
فقط توجه به يک عامل برای طرح ضابطه کافی نيست. آنها برای تعيين معيار رويت
پذيری تلاش بسيار کردند که نتايج آن در زيج های ايـلخانی، بهادرخانی،
سنجری ذکر شده است. معيارهاي دوره اسلامي حاصل كار رصدگران بسياري است كه
در رصدخانه هاي آن دوران به فعاليت می پرداختند. جالب اينکه کارهای افرادی
همچون «بتانی» پس از گذشت قرن ها مورد استفاده منجمان قرن بيستم قرار گرفته
است.امروزه منجمان با استفاده از نرم افزارهای دقیق نجومی می توانند مشخصه
های مختلف هلال ماه را برای هر مکان و زمانی محاسبه کنند و سپس با استفاده
از مقایسه آنها با رکوردهای رویت هلال و معیارهای مختلف به بررسی رویت
پذیری آنها می پردازند. طی دو دهه اخیر، رصدگران ایرانی موفق به کسب
رکوردهایی جدیدی در رویت هلال شدند که معیارهای موجود را به چالش کشید. از
این رو پژوهشگرانی ایرانی اقدام به ارایه معیارهایی برای پیش بینی رویت
هلال ماه کردند.
معرفی نرم افزارها و اپلیکیشن های رویت هلال ماه
یکی
از نرم افزارهای قدیمی در این زمینه با نام Moon Calculator است که توسط
مُنظور احمد (Monzur Ahmed) تحت Dos طراحی شد. نسخه 6 اين نرم افزار در سال
2001 در اختيار علاقمندان قرار گرفت. این نرم افزار قادر به محاسبه
موقعيت، سن، فاز و ديگر مشخصات نجومي ماه است. اين نرم افزار اين امكان را
به كاربر مي‌دهد كه با وارد كردن موقعيت جغرافيايي، مشخصه های نجومی ماه را
برای زمان مورد نظر محاسبه کند. (Moonc) Moon Calculator با ارائه
نقشه‌اي مي‌تواند وضعيت رويت پذيري را در مناطق مختلف نشان دهد و به
پيش‌بيني تقويم هجري قمري بپردازد. اجرای این برنامه در ویندوزهای جدید با
مشکل مواجه است.
Accurate Times نرم افزار پرکاربردی برای محاسبه اوقات
شرعی و رویت هلال می باشد. این نرم افزار با مدیریت محمد شوکت عوده(Odeh)
برای محیط ویندوز طراحی شده و به همین دلیل مقبولیت یافته است. یکی از
اشکالات آن، استفاده از معیارهای برای پیش بینی رویت هلال است که قبلا به
چالش کشیده شده است.
با پیشرفت و در دسترس بودن گوشی های تلفن همراه
هوشمند و استقبال از اپلیکشن های قابل اجرا در آنها، ایده طراحی اپلیکیشن
نجومی برای محاسبه و پیش بینی رویت هلال ماه با نام «مه یار» در مرکز تقویم
موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران شکل گرفت که بخشی از اینکار با حمایت مرکز
موضوع شناسی احکام فقهی است. در اپلیکیشن «مه یار» امکان محاسبه موقعیت
ماه و خورشید برای هر مکان و زمان با استفاده از دقیق ترین کدهای مکانیک
سماوی وجود دارد. کاربر می تواند موقعیت جغرافیایی خود را به کمک نقشه دقیق
گوگل ارث مشخص کند. یکی دیگر از مزیت های «مه یار» استفاده از معیارهای
ایرانی برای پیش بینی وضعیت رویت پذیری هلال ماه است. اولین معیار مورد
استفاده مربوط به آقای محسن قاضی میرسعید است. این معیار بر اساس چند دهه
رکوردهای رویت هلال است و از دو مشخصه فاز و ارتفاع ماه برای پیش بینی
وضعیت رویت پذیری استفاده می کند. معیار بعدی در مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک
تهیه شده است که از دو مشخصه ضخامت هلال و اختلاف ارتفاع ماه و خورشید
بهره می گیرد.
اختلاف در شروع ماه در تقويم قمري
اختلاف
در شروع ماه در تقويم قمري كشورهاي مختلف از سه مقوله نجومي، خطاي انساني و
فقهي قابل بررسي است. امروزه با وجود نرم افزارهاي نجومي مختلف محاسبه
موقعيت و مشخصات ماه كار ساده اي است. به دليل اختلاف موقعيت جغرافيايي
كشورها با يكديگر، در برخي موارد طبيعي است كه رويت و شروع ماه آنها متفاوت
باشد. علاوه بر اين رويت هلال يك امر انساني است و با توجه به افراد و
شرايط مختلف متغير است. تجربه نشان داده است بسياري از مردم از شکل هلال
اطلاعي ندارند وگاه، ابر يا دود هواپيما را با هلال اشتباه مي گيرند. برخي
از افراد غير متخصص که به استهلال مي پردازند، دچار توهم رويت مي شوند،
يعني هلالي وجود ندارد ولي مغز تصور مي کند هلال را مي بيند. مطالعات نشان
مي دهد كه 15درصد رصدگران عادل دچار توهم مي شوند اين توهم رويت مي تواند
مشکلاتي را در آغاز ماه قمري به وجود آورد. در سالهاي گذشته در برخي موارد
همين عامل در كشورهاي همسايه باعث اشتباه در شروع ماه شده است. خوشبختانه
در كشورمان بهره گيري از نظر كارشناسان علمي توانسته است اين مشكل را حل
نمايد.
اختلاف در معيار شروع ماه در كشورهاي اسلامي مهمترين عامل است.
برخي معتقدند گواهي دو نفر مرد مسلمان عادل براي آغاز ماه قمري کافي است
حتي اگر نظر آنها با محاسبات نجومي تطابق نداشته باشد(مانند عربستان)، برخي
فقط رويت هلال را با چشم غير مسلح قبول دارند و برخي ديگر، استفاده از
ابزار اپتيکي را بلامانع دانسته اند(مانند ايران) و ...
بسياري از مردم
فكر مي كنند كه تقويم عربستان صحيح است و هميشه با رويت واقعي هلال ماه
منطبق است و در بسياري از مواقع از آن براي اثبات يا رد شروع ماه قمري در
كشور استفاده مي كنند. معيار شروع ماه در تقويم عربستان به اين صورت است كه
بايد مقارنه ماه و خورشيد اتفاق افتاده باشد و در شهر مكّه، ماه پس از
خورشيد غروب كند. در اين صورت فرداي آن روز اول ماه در تقويم ام القري
خواهد بود. با بررسي وضعيت ياد شده در ماه هاي مختلف مشخص مي شود كه اين
معيار در بسياري از موارد دليلي بر رويت پذير بودن هلال نمي تواند باشد. در
ماههاي مهم(رمضان، شوال،ذيحجه) گزارش هاي رويت هلال نيز بررسي و اول ماه
اعلام مي شود. در اين كشور، شوراي عالي قضايي گزارش هاي رويت هلال را بررسي
و براي شروع ماه اطلاعيه صادر مي كند. با اين وجود هم به دليل گزارشهاي
غيرعلمي كه توسط افراد غير متخصص ارائه مي شود شواهدي وجود دارد كه اعلام
اول ماه با هيچ معيارعلمي قابل توجيه نبوده است. یکی دیگر از مسائلی که
باعث سردرگمی می شود اعلام شروع ماه در کشورهای غربی ما (مانند عربستان) و
کشورهای شرقی(مانند افغانستان) است، در حالی که هنوز در ایران اعلام رویت
نشده است! منطقی است که اگر ملاک نجومی مبنا باشد چنین چیزی غیرممکن است.
این اشکال به این دلیل به وجود می آید که ممکن است برخی کشورهای شرقی از
اعلام عربستان تبعیت کنند در حالی که رویت هلال در آنجا میسر نبوده است.
گروه اعزامی از استان گیلان برای رویت هلال شوال 1428 ه.ق
ملاک آغاز ماه قمري در ایران
در
كشور ما تقويم هجري قمري در كنار تقويم هجري خورشيدي معتبر دانسته شده و
مناسك مذهبي به اين تقويم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمي استخراج تقويم
در كشورمان، شوراي مركز تقويم موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران است. اين شورا
براي استخراج تقويم قمري از نظر فقهي مقام معظم رهبري بهره مي برد. از نظر
مقام معظم رهبري، رويت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتيکي
همانند دوربين دو چشمي و تلسکوپ مانعي ندارد.
پيش بيني وضعيت رويت پذيري هلال ماه شوال 1439ه.ق
كارشناسان
براي پيش بيني وضعيت رويت پذيري، ابتدا مشخصه هاي نجومي هلال ماه را در
شامگاه 29 ماه قمري محاسبه و استخراج مي كنند و سپس با مقايسه اين مقادير
با ركوردها و معيارهاي نجومي در مورد شروع ماه اعلام نظر مي نمايند. به
همين منظور مهمترين مشخصه هاي نجومي اين هلال در روز پنج شنبه 24 خرداد
1397 در چند شهر محاسبه شده است.
نقشه
پیش بینی وضعیت رویت پذیری هلال شوال در شامگاه پنج شنبه 24 خرداد 1397 با
استفاده از اپلیکشن مه یار و بر اساس معیار سید محسن قاضی میرسعید
در مناطق با رنگ سبز هلال با چشم غیرمسلح، مناطق زردرنگ با چشم مسلح قابل رویت هستند.
با
نگاه به اين مشخصه ها، مشخص است كه هلال شوال امسال داراي جدایی زاویه ای
بالایی است. ارتفاع هلال ماه در شهرهای جنوبی کشور بیشتر است و این مسئله
به رویت پذیری آن کمک می کند. پیش بینی نرم افزارهای پیش بینی رویت هلال
ماه نیز نشان می دهد که در نیمه جنوبی کشور این هلال حتی با چشم غیرمسلح
قابل رویت است ولی در بخشهای شمالی ایران، برای رویت هلال ماه نیازمند
استفاده از چشم مسلح(دوربین دوچشمی یا تلسکوپ) هستیم. در هر صورت هلال شوال
در شامگاه پنج شنبه 24 خرداد، رویت پذیر است و همانطور که در تقویم رسمی
پیش بینی شده است جمعه 25 خرداد، عید سعید فطر می باشد.
امير حسن زاده
كارشناس ارشد مركز تقويم مؤسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران